[Tłumaczenie artykułu: Matuszkiewicz Maria & Gałkowski Tadeusz† (2021). Developmental Language Disorder and Uninhibited Primitive Reflexes in Young Children. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 64(3), 935-948. https://doi.org/10.1044/2020_JSLHR-19-00423]
Streszczenie
Cel. Rozwojowe zaburzenie językowe (DLD)* to zaburzenie rozwojowe, w którym dzieci bez wyraźnej przyczyny nie są w stanie opanować języka. W wielu badaniach odnotowano ogólne deficyty motoryczne u dzieci z DLD, ale żadne badania nie wskazały, jak prowadzić terapię w tym zakresie. Celem naszych badań jest lepsze zrozumienie podstawowych deficytów motorycznych w DLD, począwszy od niewyhamowanych odruchów pierwotnych, które są najbardziej podstawowym etapem rozwoju motorycznego. Znajomość tej relacji motoryczno-językowej powinna prowadzić do wcześniejszych i bardziej ukierunkowanych interwencji u małych dzieci z DLD.* W Polsce DLD najczęściej określane jest afazją rozwojową lub specyficznym zaburzeniem językowym (SLI) [przypis tłumacza; INPP Polska].
Metoda. Dzieci z DLD (n = 75, przedział wiekowy: 4–10 lat) i 99 dopasowanych wiekowo typowo rozwijających się dzieci wykonały test powtarzania pseudosłów (TPP), aby ocenić poziom DLD oraz sześć innych testów, aby ocenić odruchy pierwotne.
Wyniki. Dzieci z DLD wykazywały wyższy poziom przetrwałych odruchów pierwotnych w porównaniu z dziećmi typowo rozwijającymi się. Wraz ze wzrostem wyników niedojrzałości neuromotorycznej spadały wyniki testu powtarzania pseudosłów (r = -,44, p <0,01). Wyniki wykazały, że dzieci typowo rozwijające się mają niższą niedojrzałość neuromotoryczną (M = 7,63, SD = 3,75) w porównaniu z dziećmi z DLD (M = 13,51, SD = 4,47). Wszystkie odruchy pierwotne (odruch Moro, symetryczny toniczny odruch szyjny w zgięciu i wyproście, asymetryczny toniczny odruch szyjny, toniczny odruch błędnikowy i odruch Galanta) okazały się statystycznie istotnie różne dla grup dzieci typowo rozwijających się i z DLD (p. <0,001). Zaobserwowaliśmy również pewne różnice między płciami.
Wprowadzenie
Rozwojowe zaburzenie językowe (DLD) obserwuje się u dzieci, których umiejętności językowe bez wyraźnego powodu rozwijają się w sposób nietypowy. Warto zauważyć, że tak znaczącym trudnościom językowym nie towarzyszą żadne poważne deficyty poznawcze, słuchowe, środowiskowe czy neurologiczne (Bishop, 1992). Szacuje się, że około 7% populacji (Smoczyńska, 2006) doświadcza DLD, prowadzącego do długofalowych konsekwencji dla rozwoju dziecka. Deficyty charakterystyczne dla DLD utrzymują się w okresie dojrzewania i mogą pozostać zauważalne nawet w wieku dorosłym. Liczne badania ujawniły związki między deficytami językowymi a innymi czynnikami prawdopodobnie spowodowanymi DLD, takimi jak zaburzenia przetwarzania słuchowego (Ferguson i in., 2011), deficyty pamięci fonologicznej (Gathercole i Baddeley, 1993) i rozwoju motorycznego (Adams, 2016; Bishop i Edmundson, 1987) oraz upośledzenie poznawczych funkcji wykonawczych (Pauls i Archibald, 2016). Według różnych badań konsekwencje DLD obejmują trudności w uczeniu się (DeThorne i in., 2006; Fisher, 2017; Hulme i Snowling, 2009; Koutsoftas, 2016), gorsze interakcje społeczne oraz niższą pozycję w grupie rówieśniczej (Leonard, 2014 ).
Badania dotyczące współwystępowania DLD i niedojrzałości ruchowej są prowadzone na całym świecie od ponad 40 lat, ale różnią się one między sobą narzędziami diagnostycznymi stosowanymi do oceny tego zaburzenia. Niemniej jednak zakłada się, że dzieci z DLD różnią się od dzieci typowo rozwijających się pod względem zdolności motorycznych. Na przykład różnice ilościowe występują w obszarach rozwoju motorycznego, takich jak duża motoryka (Chuang i in., 2011; Fernell i in., 2002; Iverson i Braddock, 2011; Müürsepp i in., 2011; Powell i Bishop, 1992 ; Zelaznik i Goffman, 2010), mała motoryka (Bishop i Edmundson, 1987; Brumbach i Goffman, 2014; Cheng i in., 2009; Chuang i in., 2011; Fernell i in., 2002; Owen i McKinlay, 1997 ; Powell & Bishop, 1992; Zelaznik & Goffman, 2010), ogólna niezdarność ruchowa (Robinson, 1991), równowaga (Estil i in., 2003; Fernell i in., 2002; Müürsepp i in., 2011; Powell & Bishop, 1992), dwustronna koordynacja (Bishop, 1990; Estil i in., 2003; Vukovic i in., 2010; Vuolo i in., 2017) oraz naśladowanie pozycji i ruchów (Marton, 2009; Vukovic i in., 2010) . Według przeglądu artykułów (Ullman i Pierpont, 2005), dzieci z DLD - poza wykazaniem deficytów w testach motoryki małej i dużej, ruchomości kończyn, koordynacji i równowagi - wykazywały upośledzenie złożonych, sekwencyjnych umiejętności motorycznych, nawet jeśli niektóre zadania motoryczne wykonywały tak dokładnie, jak dzieci typowo rozwijające się. Wydaje się, że pod względem rozwoju motorycznego dzieci z DLD różnią się nie tylko od dzieci z typowym rozwojem, ale także od dzieci z zaburzeniami artykulacji (Müürsepp i in., 2012). Ponadto badania jakościowe wykazały, że dzieci z DLD różnią się od dzieci typowo rozwijających się pod względem tempa wykonywania zadań, ich precyzji, złożoności błędów, umiejętności skupienia się na zadaniach ruchowych oraz związku między dokładnością wykonywania zadań a stopniem złożoności ich wykonania (Bishop i Edmundson, 1987; Marton, 2009; Powell i Bishop, 1992; Sanjeevan i Mainela-Arnold, 2017).
Słabe zdolności w zakresie małej i dużej motoryki u dzieci z DLD nie wykazują żadnego związku z trudnościami w wykonywaniu zadań rytmicznych (Zelaznik i Goffman, 2010) ani z umiejętnością towarzyszenia komunikacji za pomocą gestów (Iverson i Braddock, 2011). Vuolo iwspółpracownicy (2017) stwierdzili związek między dwustronną koordynacją, językiem i rozwojem motorycznym. Jednak nie stwierdzono istotnych różnic w zdolnościach językowych między dziećmi z DLD z typowym rozwojem motorycznym a dziećmi z DLD z zaburzeniami motorycznymi. Niektóre badania (Cheng i in., 2009; Hill, 1998, 2001) wskazują, że dzieci z zaburzeniami koordynacji rozwojowej (DCD) są 3 razy bardziej narażone na rozpoznanie DLD niż inne dzieci. Hill (2001) założyła, że rozwój narządu ruchu odzwierciedla regularne zmiany rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego, co oznacza, że zarówno deficyty językowe, jak i motoryczne wynikają z ogólnego opóźnionego rozwoju. Zgodnie z DSM5 (American Psychiatric Association, 2013) DCD należy do tej samej grupy zaburzeń co DLD (tj. zaburzenia neurorozwojowe). DCD rozpoznaje się, gdy dziecko ma znaczne upośledzenie w nabywaniu i ćwiczeniu umiejętności wymagających koordynacji ruchowej. Podobnie jak w przypadku DLD, DCD rozpoznaje się u dzieci, gdy zaburzenie nie jest spowodowane innymi schorzeniami, które mogą powodować takie problemy.
Coraz więcej badań wykazuje związek między zaburzeniami rozwoju mowy i języka a minimalną dysfunkcją mózgu, która objawia się zbiorem niewyhamowanych odruchów pierwotnych (Goddard Blythe, 2017). Odruchy pierwotne są najbardziej podstawowym etapem rozwoju motorycznego i pojawiają się w okresie płodowym. Zazwyczaj są one hamowane w pierwszym roku życia i do niedawna uważano, że dłużej utrzymują się tylko u dzieci z porażeniem mózgowym lub innymi uszkodzeniami układu nerwowego (Borkowska, 2001). Jednak coraz częściej badania wskazują, że odruchy pierwotne mogą być niewyhamowane u starszych dzieci i dorosłych. Na przykład w niektórych badaniach stwierdzono istotną statystycznie korelację między niewyhamowaną obecnością odruchów pierwotnych u dzieci w wieku powyżej 4 lat a słabymi zdolnościami fizycznymi (Chinello i in., 2018; Gieysztor i in., 2018). Według Niklassona i współpracowników (2018) odruchy pierwotne należy uwzględnić w ocenie i interwencji DCD. Jedno badanie (Pecuch i in., 2018) wykazało, że częste jest występowanie zaburzeń neuromotorycznych i uporczywych odruchów pierwotnych u dzieci ze zdiagnozowanymi zaburzeniami psychomotorycznymi. Ponadto Matuszkiewicz (2016) stwierdziła, że wraz z poprawą wyników testu językowego szansa na pojawienie się niewyhamowanych odruchów pierwotnych zmniejsza się.
Brookman i współpracownicy (2013) porównali grupy dzieci z DLD, typowym rozwojem i trudnościami z czytaniem w czterech zadaniach motorycznych i odkryli, że związek między trudnościami z czytaniem a zaburzeniami motorycznymi może w dużej mierze wynikać ze współwystępowania DLD. Naukowcy stwierdzili, że trudności z czytaniem i DLD często współwystępują, a zaburzenia motoryczne obserwowane u dzieci z trudnościami z czytaniem mogą być bardziej funkcją upośledzenia języka niż trudności z czytaniem lub pisaniem. Badanie Grzywniak (2016) wyskazało, że trudności z czytaniem i pisaniem są związane z niedojrzałością neuromotoryczną, definiowaną jako zbiór niewyhamowanych odruchów pierwotnych. Ponadto Gieysztor i współpracownicy (2017) stwierdzili, że niektóre zdrowe dzieci mają niewyhamowane odruchy pierwotne. Warto zauważyć, że dzieci w wieku przedszkolnym uzyskują znacznie gorsze wyniki w integracji ruchowej niż dzieci w wieku wczesnoszkolnym, co wskazuje, że zahamowanie odruchów pierwotnych jest związane z rozwojem ośrodkowego układu nerwowego. Co więcej, wydaje się, że niewyhamowane odruchy pierwotne są istotnym wskaźnikiem wyników w szkole i testów inteligencji werbalnej (Goddard Blythe, 2005; Jordan-Black, 2005; McPhillips i Jordan-Black, 2007). Ponadto McPhillips i Sheehy (2004) odkryli korelację między niewyhamowanymi odruchami a różnymi deficytami w grupie o najwyższym poziomie wskaźników niedojrzałości neuromotorycznej. W innym badaniu umiejętności czytania znacznie się poprawiły w grupie dzieci, u których poziom niewyhamowanych odruchów pierwotnych spadł po zastosowaniu specyficznego programu ćwiczeń fizycznych (Grzywniak, 2017).
Warto zauważyć, że niektóre badania wykazały, że zmniejszeniu odruchów towarzyszy poprawa wyników w nauce (Goddard Blythe, 2005; McPhillips i in., 2000; Wahlberg i Ireland, 2005). Na przykład McClelland i współpracownicy (2015) porównali postępy w czytaniu, pisaniu i matematyce w grupie dzieci, które otrzymały interwencję ruchową, z grupą kontrolną. W grupie kontrolnej wzrost odsetka dzieci, które uzyskały poprawę w standaryzowanych testach szkolnych był 3-krotnie mniejszy niż poprawa obserwowana w grupie eksperymentalnej. Ponadto dzieci z grupy eksperymentalnej podzielono na trzy podgrupy ze względu na ich osiągnięcia we wstępnych standardowych testach szkolnych: podgrupę z górnych 50%, podgrupę z wynikami od 50% do 20% i grupę z najniższymi wynikami w 20%. Największy postęp w czytaniu, pisaniu i matematyce zaobserwowano u dzieci, które przed interwencją ruchową były na najniższym poziomie 20%. Odkrycie to sugeruje, że wyniki szkolne dzieci z najsłabszym rozwojem neuromotorycznym mogą odnieść największe korzyści z programów interwencji motorycznej.
W badaniach dotyczących związku między odruchami pierwotnymi a trudnościami w czytaniu (Goddard Blythe, 2005; Grzywniak, 2016, 2017; Jordan-Black, 2005; McClelland i in., 2015; McPhillips i in., 2000; McPhillips & Jordan-Black, 2007; Wahlberg & Ireland, 2005) badano toniczny odruch błędnikowy (TOB), asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS) i symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS). Odruchy te są związane z funkcjami okoruchowymi i zmianami napięcia mięśni w różnych częściach ciała podczas ruchów głowy. Wydaje się, że odruchy te odgrywają również znaczącą rolę w rozwoju dzieci z DLD ze względu na ich związek z kontrolą głowy. Wszystkie trzy odruchy są odruchami tonicznymi, co oznacza, że przy zmianie pozycji głowy zmienia się również napięcie poszczególnych części ciała. Według Goddard Blythe (2017), jeśli odruchy pierwotne wywołane w wyniku zgięcia, wyprostu lub rotacji głowy nie są zahamowane lub jeśli odruchy posturalne zależne od odruchów pierwotnych nie dojrzewają w pełni, wpływa to na funkcjonowanie móżdżku. Zgodnie z tą teorią za pomocą odruchów posturalnych móżdżek może skutecznie kontrolować postawę i ruchliwość. Niewyhamowane toniczne odruchy pierwotne mogą tymczasowo utrudniać tę kontrolę, w zależności od pozycji głowy. Może to być ważne, ponieważ Highnam i Bleile (2011) wykazali w przeglądzie badań klinicznych, że móżdżek ma znaczący wpływ na przetwarzanie języka i inne zdolności poznawcze.
TOB jest wyzwalany, gdy niemowlę porusza głową do przodu lub do tyłu. Kierunek do przodu powoduje zgięcie wszystkich kończyn, podczas gdy kierunek do tyłu powoduje wyprost w kończynach. Ta reakcja zgięciowa jest hamowana w wieku około 4 miesięcy, podczas gdy reakcja prostująca jest stopniowo hamowana od 6 tygodnia do 3 roku życia. Uważa się, że TOB jest prymitywną odpowiedzią na grawitację i występuje we wczesnym dzieciństwie, zanim rozwinął się wyższe systemy zaangażowane w kontrolę postawy. Hamowanie TOB jest procesem stopniowym i powinno zakończyć się w pierwszym roku życia. Jednak pełne zahamowanie TOB powinno nastąpić przed 3,5 rokiem życia. Ponadto silny TOB w wyproście może mieć negatywny wpływ na motoryczne aspekty karmienia i mowy. Odgięcie główki powoduje, że język wysuwa się do przodu, co utrudnia dziecku chwycenie brodawki ustami i ssanie, a starszemu dziecku utrudnia prawidłowe połykanie i artykulację.
ATOS jest wywoływany przez obrót głowy w bok, który powoduje wyprostowanie ramion i nóg po stronie twarzowej oraz zgięcie ramion i nóg po stronie potylicznej. Odruch ten jest hamowany między czwartym a szóstym miesiącem życia. Oprócz wpływania na funkcjonowanie móżdżku poprzez utrudnioną kontrolę nad głową, ATOS wiąże się z funkcjami mowy, utrudniając wkładanie rąk i przedmiotów do ust, gdy głowa jest odwrócona na bok. Ogólnie rzecz biorąc, niemowlę z ATOS, który nie jest hamowane w odpowiednim czasie, ma trudności z dotykową autostymulacją okolicy oralnej.
STOS jest obecny przez krótki okres po urodzeniu, pojawia się ponownie około 6-8 miesiąca życia i zostaje zahamowany około 11 miesiąca. Ten odruch pomaga dzieciom podnieść się z podłogi i przyjąć pozycję czworaczą. STOS jest wywoływany, gdy niemowlę porusza głową do przodu lub do tyłu. W tym przypadku ruch do przodu powoduje wyprostowanie nogi i zgięcie ramienia, natomiast ruch w kierunku do tyłu powoduje zgięcie nóg i wyprost rąk. Uważa się, że STOS pomaga w integracji i hamowaniu TOB i zapewnia podstawę do stabilnego utrzymania pozycji pomimo działania grawitacji. Dlatego STOS może odgrywać ważną rolę w funkcjonowaniu móżdżku.
Biorąc pod uwagę opis odruchów pierwotnych Goddard Blythe (2017; 2018), inne odruchy mogą również mieć znaczenie dla rozwoju mowy i języka. Na przykład odruch Moro jest wywoływany, gdy niemowlęta gwałtownie opuszczają głowę poniżej poziomu kręgosłupa. Dodatkowo odruch Moro powoduje odwiedzenie ramion, nagły wdech i chwilowy bezruch, a następnie przywiedzenie ramion i najczęściej płacz. Niespodziewana stymulacja przedsionkowa jest najsilniejszym bodźcem wywołującym odruch Moro, ale mogą go również wywołać inne gwałtowne bodźce (np. głośny dźwięk, mocne światło, nieprzyjemny dotyk).
Co ważne, odruch Moro jest hamowany między 4 a 6 miesiącem życia. Goddard Blythe (2017) założyła, że zahamowanie tego odruchu wiąże się z dojrzewaniem odruchu strzemiączkowego, który chroni uszy przed głośnymi dźwiękami. Odruch strzemiączkowy rozwija się między 2 a 4 miesiącem życia i polega na skurczu mięśnia strzemiączkowego ucha środkowego w odpowiedzi na głośny hałas. Skurcz ten ogranicza ruch strzemiączka, zmniejsza intensywność wibracji przenoszonych do ślimaka i zmniejsza intensywność dźwięku. Słaby rozwój odruchu strzemiączkowego może powodować nadwrażliwość słuchową, która może łatwo wywołać odruch Moro za pomocą bodźców akustycznych. Wydaje się, że odruch Moro, gdy nie jest wyhamowany w odpowiednim czasie, może powodować trudności w rozwoju odruchu strzemiączkowego, a niedojrzały odruch strzemiączkowy blokuje dalsze hamowanie odruchu Moro (Goddard Blythe, 2018). Takie problemy z funkcjonowaniem odruchu Moro i odruchu strzemiączkowego mogą wpływać na przetwarzanie słuchowe, wpływając w ten sposób na rozwój mowy, języka i komunikacji.
Ponadto według Rousseau i współpracowników (2017), odruch Moro to zrytualizowane zachowanie komunikacji niewerbalnej. Badacze ci odkryli, że niemowlę wykonuje pewne gesty między fazą odwiedzenia a fazą przywiedzenia, na przykład odwraca ciało, głowę i oczy w kierunku rodzica w celu poszukiwania ochrony, która może mieć znaczenie dla wczesnego rozwoju komunikacji między dzieckiem a rodzicem. Dodatkowo odruch Moro może mieć inne związki z mową. Na przykład, według Goddard Blythe (2018), niewyhamowany odruch Moro może powodować nieprawidłowe oddychanie, powodując tendencję do szybkiego, płytkiego oddechu, co skutkuje oddychaniem przez usta. Badanie przeprowadzone przez Junqueira i współpracowników (2010) wykazało, że oddychanie przez usta może powodować nawykową pozycję spoczynkową otwartych ust, niską i wysuniętą do przodu pozycję spoczynkową języka oraz brak odpowiedniego napięcia mięśniowego, z których wszystkie mogą wpływać na artykulację.
Kolejnym odruchem, który może być związany z rozwojem mowy i języka, jest odruch Galanta. Odruch ten jest wywoływany przez stymulację dotykową po jednej stronie kręgosłupa i powoduje obrót biodra w kierunku bodźca. Jest hamowany między trzecim a dziewiątym miesiącem życia. Według Goddard Blythe (2018) odruch Galanta może być prymitywnym przewodnikiem dźwięku w macicy. Podczas życia w macicy wibracje dźwiękowe stymulują skórę, a odruch Galanta pomaga przenosić wibracje ze skóry do ucha poprzez połączenie przewodnictwa skóry i kości. Warto zauważyć, że może również istnieć związek między infekcjami ucha środkowego a odruchem Galanta. Goddard Blythe opisuje badanie z udziałem dzieci z zaburzeniami mowy i języka. Uczestnicy zostali zaangażowani w trening integracji słuchowej, czyli metodę terapii dźwiękiem mającą na celu poprawę przetwarzania słuchowego. U tych dzieci przetestowano odruchy pierwotne i stwierdzono, że po treningu słuchowym poziom odruchu Galanta spadł. Takie powiązania z przetwarzaniem słuchowym wskazują również na związek między odruchem Galanta a rozwojem mowy i języka u dzieci.
Co ważne, należy ocenić związek między DLD a rozwojem motorycznym, ponieważ poprzednie badania nie dostarczyły spójnych wyników w tym zakresie (Ullman i Pierpont, 2005; Vuolo i in., 2017). Tak więc, w oparciu o wspomnianą literaturę, celem tego badania jest ustalenie, czy niewyhamowane odruchy pierwotne mogą być podstawowym łącznikiem z obserwowanymi deficytami językowo-motorycznymi u dzieci z DLD w porównaniu z ich typowo rozwijającymi się rówieśnikami. Postawiliśmy hipotezę, że dzieci z DLD będą miały więcej niewyhamowanych odruchów pierwotnych i wyższe ich poziomy niż dzieci typowo rozwijające się, co oznacza, że dzieci z DLD będą miały wyższą niedojrzałość neuromotoryczną niż dzieci z typowym rozwojem. Spodziewaliśmy się również znaleźć pewne różnice w wynikach poziomu odruchów chłopców i dziewcząt. Badanie Gieysztor i współpracowników (2018) wykazało, że rozwój neuromotoryczny i poziom wyhamowania odruchów był wyższy u dziewcząt niż u chłopców. Chociaż różnica ta okazała się nieistotna statystycznie, spodziewaliśmy się tego samego trendu. Dodatkowo McPhillips i Sheehy (2004) stwierdzili wyższe poziomy ATOS u chłopców niż u dziewcząt w grupie dzieci z trudnościami w czytaniu. Ponadto prawdopodobieństwo wystąpienia DLD jest 1,5–3 razy większe u chłopców niż u dziewcząt (Broomfield i Dodd, 2004; Tomblin i in., 1997). W związku z tym postawiono trzy pytania badawcze:
Czy dzieci z DLD mają wyższe poziomy niewyhamowanych odruchów pierwotnych niż dzieci typowo rozwijające się?
Które odruchy pierwotne są znacznie wyższe u dzieci z DLD niż u dzieci z typowym rozwojem?
Czy chłopcy mają wyższy poziom niewyhamowanych odruchów pierwotnych niż dziewczęta?
Metoda
Uczestnicy
W badaniu wzięło udział łącznie 174 dzieci (132 chłopców i 42 dziewczynki, średnia wieku = 7,2 lat, zakres: 4,2–10,6). W grupie DLD było 75 dzieci (77% chłopców, 23% dziewcząt), a w grupie typowo rozwijającej się 99 dzieci (75% chłopców, 25% dziewcząt). Według wstępnych oświadczeń rodziców, wszystkie dzieci z obu grup miały intelekt w normie, nie miały diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu, miały normalny słuch, nie miały urazów mózgu i były wyłącznie polskojęzyczne.W grupie DLD znalazły się dzieci z rozpoznaniem specyficznego zaburzenia językowego (SLI) lub afazji rozwojowej, które zostały postawione przez logopedów, i potwierdzone rozpoznaniem medycznym zgodnym z ICD10 jako zaburzenia ekspresyjnego języka (F80.1) lub mieszane zaburzenie językowo-receptywne (F80.2). W Polsce diagnozowanie dzieci z DLD jest utrudnione ze względu na uwarunkowania prawne dotyczące dodatkowego wsparcia dzieci z DLD w szkole. U dzieci z poważnymi zaburzeniami mowy i języka rozpoznaje się afazję rozwojową, gdyż jest to jedyna diagnoza, która pozwala uzyskać indywidualny program szkolny i wsparcie terapeutyczne w szkole. Natomiast u dzieci z łagodniejszymi zaburzeniami rozwoju mowy i języka diagnozuje się SLI. Zazwyczaj tego typu diagnozy są stawiane przez logopedów pracujących w państwowych poradniach. W obecnym badaniu grupa DLD obejmowała dzieci z rozpoznaniem afazji rozwojowej i SLI. W omawianym badaniu, zaprojektowanym jako badanie pilotażowe, rekrutacja do grupy DLD odbywała się na podstawie dokumentów dostarczonych przez rodziców i nie udało się zweryfikować profilu zaburzeń mowy i języka u konkretnego dziecka. Diagnozy dzieci nie zawierały wspólnej formuły i nie zawsze prezentowały poziom funkcjonowania dziecka we wszystkich aspektach rozwoju mowy i języka.
Dzieci z DLD były rekrutowane przez logopedów oraz za pośrednictwem postów na Facebooku w grupach wsparcia dla rodziców dzieci z poważnymi deficytami w rozwoju mowy i języka. Dzieci te były badane w obecności rodziców w domu lub w innych miejscach (np. w gabinetach, pokojach na uczelni czy w szkołach) przy jednoczesnej ochronie prywatności dziecka. Dzieci z typowym rozwojem rekrutowano w szkłach i przedszkolach, a ich testy przeprowadzano na miejscu bez rodziców, także w środowisku gwarantującym prywatność. Przed uczestnictwem uzyskano zgodę rodziców i dzieci. Komisja etyczna Wydziału Psychologii Uniwersytetu SWPS w Warszawie zatwierdziła badanie. Wszystkie procedury badawcze zostały przeprowadzone przez pierwszego autora.
Procedura i bodźce
Test Powtarzania Pseudosłów
Testy powtarzania pseudosłów (TPP) są czułymi markerami DLD i trudności z czytaniem, ponieważ dzieci z DLD uzyskują gorsze wyniki w porównaniu z dziećmi typowo rozwijającymi się i młodszymi dziećmi z dopasowanymi zdolnościami językowymi (Archibald i Gathercole, 2006; Dispaldro i in., 2013; Graf Estes i in., 2007; le Clercq i in., 2017). TPP oceniają interakcje między reprezentacjami fonologicznymi, układem słuchowym, artykulacją, słownictwem i umiejętnościami czytania (Archibald i Gathercole, 2006). Pseudosłowa to seria fonemów, które nie są identyczne z żadnym słowem w danym języku, ale przypominają je ze strukturalnego punktu widzenia. Ogólnie rzecz biorąc, im lepiej dana osoba zna typową strukturę słów w danym języku, tym łatwiej jest jej powtórzyć sztucznie wymyślone słowa.
W tym badaniu wykorzystano polski TPP (Szewczyk i in., 2015). W tym przypadku 27 bodźców oralnych (dwu-, trzy- i czterosylabowych pseudosłów) było prezentowanych jeden po drugim, a dziecko zostało poproszone o ich powtórzenie. Dziecko zdobywało 1 punkt za poprawnie powtórzone pseudosłowo i 0 punktów za brak odpowiedzi lub niepoprawne powtórzenie. Dziecko mogło uzyskać łącznie 27 punktów (wynik surowy). Te surowe wyniki zostały później zamienione na wynik staninowy odpowiedni dla danego wieku.
Zadania sprawdzające odruchy pierwotne
Aby przetestować stopień niewyhamowanych odruchów pierwotnych, zastosowano zadania na podstawie propozycji Goddard Blythe (2012, 2018). W tym przypadku dziecko mogło uzyskać za każde zadanie 0–4 punktów, a wyższy wynik wskazywał na silniejszą reakcję odruchową. Suma punktów uzyskanych w badaniu sześciu odruchów stworzyła dodatkową zmienną kumulatywną: niedojrzałość neuromotoryczna (zakres od 0 do 24 punktów).
Zadanie TOB. Badacz poprosił uczestników, aby utrzymywali nieruchomą pozycję, stojąc prosto, stopy razem i ramiona opuszczone po bokach. Następnie poproszono uczestników, aby powoli odchylili głowę do tyłu, jakby chcieli spojrzeć w sufit, zamknęli oczy i utrzymali tę pozycję przez 10 sekund. Następnie uczestnicy zostali poproszeni o powolne przechylenie głowy do przodu tak nisko, jak to możliwe, jakby chcieli spojrzeć na palce u nóg, i utrzymanie tej pozycji przez 10 sekund. Uczestnicy powtórzyli całą sekwencję 3 razy. Badacz obserwował ruchy ciała. Na przykład kołysanie się, utrata równowagi, otwieranie oczu, zmiany napięcia mięśni z tyłu kolan oraz ruchy palców rąk i nóg. Punktacja dla TOB była następująca:
0 = brak reakcji;
1 = minimalne zmiany równowagi i napięcia mięśniowego w wyniku zmian pozycji głowy;
2 = zachwiania równowagi podczas testu i / lub zmiana napięcia mięśniowego;
3 = dziecko jest bliskie utraty równowagi i / lub nastąpiła znacząca zmiana napięcia mięśniowego i / lub dezorientacja po wykonaniu zadania i / lub skłonność do otwierania oczu;
4 = utrata równowagi i / lub wyraźna regulacja napięcia mięśniowego w celu ustabilizowania równowagi, której mogą towarzyszyć zawroty głowy lub nudności.
Zadanie ATOS. Badacz poprosił uczestników o utrzymanie pozycji czworaczej z kolanami pod biodrami, dłońmi pod ramionami i głową na linii pleców. Badacz klękał przed uczestnikami i powoli odwracał głowę na bok i zatrzymywał ją w końcowych pozycjach na 5 sekund. Cała sekwencja została powtórzona 3 razy. Badacz obserwował ruchy ramion, barków i bioder. Punktacja dla ATOS była następująca:
0 = brak ruchu przeciwległego ramienia, barku lub biodra;
1 = lekkie ugięcie przeciwnej ręki lub ruch ramienia lub biodra;
2 = wyraźne ugięcie ramienia lub ruch barku lub biodra;
3 = odchylenie przeciwległego ramienia pod kątem 45 ° z lub bez ruchu barku lub biodra;
4 = upadek na bok przeciwległego ramienia z powodu obrotu głowy; może również wystąpić ruch bioder.
Zadania STOS w zgięciu i STOS w wyproście. Badacz poprosił uczestników o utrzymanie nieruchomej, pozycji czworaczej z kolanami pod biodrami, dłońmi pod ramionami i głową na linii pleców. Badacz klękał przed uczestnikami i prosił ich o powolne opuszczanie głowy, jakby chcieli zajrzeć między nogi, nie poruszając innymi częściami ciała. Uczestnicy zostali poproszeni o utrzymanie tej pozycji przez 5 sekund. Następnie uczestnicy zostali poproszeni o powolne podnoszenie głowy, jakby chcieli spojrzeć w sufit, i utrzymanie tej pozycji przez 5 sekund. Cała sekwencja ruchów została powtórzona 3 razy. Badacz obserwował ruchy ramion, dłoni, łokci i pleców podczas opuszczania głowy uczestnika (STOS w zgięciu [STOS-Z]) lub podnoszenia głowy uczestnika (STOS w wyproście [STOS-W]). Punktacja dla STOS-Z wyglądała następująco:
0 = brak reakcji;
1 = drżenie jednej lub obu rąk w odpowiedzi na opuszczenie głowy;
2 = lekkie ugięcie w łokciach w odpowiedzi na opuszczenie głowy;
3 = silne zgięcie ramion w odpowiedzi na obniżenie głowy i / lub podniesienie stóp;
4 = upadek w wyniku zgięcia ramion przy opuszczonej głowie.
Z kolei punktacja dla STOS-W wyglądała następująco:
0 = brak reakcji;
1 = lekki ruch bioder (zgięcie dolnej części ciała) w odpowiedzi na podniesienie głowy;
2 = zauważalny ruch bioder w odpowiedzi na podniesienie głowy;
3 = silny ruch bioder w odpowiedzi na podniesienie głowy;
4 = opuszczenie pośladków do pięt do pozycji „kota siedzącego” w odpowiedzi na podniesienie głowy.
Zadanie odruch Galanta. Badacz poprosił uczestników o utrzymanie pozycji czworaczej z odkrytą powierzchnią skóry pleców (od łopatki). Badacz przeciągnął szpatułką wzdłuż kręgosłupa (w odległości 1,25 cm), najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a następnie po drugiej. Cała sekwencja została powtórzona 3 razy. Badacz obserwował ruchy bioder w kierunku stymulowanej części ciała. Punktacja dla odruchu Galanta była następująca:
0 = brak reakcji;
1 = po stronie stymulowanej nastąpił ruch bioder na zewnątrz pod kątem 15 °, z możliwą nadwrażliwością lub uczuciem łaskotania;
2 = po stronie stymulowanej nastąpił ruch bioder na zewnątrz pod kątem 30 °, z możliwą nadwrażliwością lub łaskotaniem;
3 = po stronie stymulowanej nastąpił ruch bioder na zewnątrz pod kątem 45 °, z możliwą wrażliwością lub łaskotaniem;
4 = po stronie stymulowanej ruch bioder na zewnątrz występował pod kątem powyżej 45 °, wpływając w ten sposób na równowagę dziecka, z możliwą wrażliwością lub łaskotaniem.
Zadanie odruch Moro. Badacz poprosił uczestników o utrzymanie nieruchomej pozycji stojącej ze zbliżonymi stopami, głową lekko odchyloną do tyłu, łokciami zgiętymi i odwodzonymi pod kątem 45 °, rozluźnionymi nadgarstkami i palcami oraz zamkniętymi oczami. Badacz stał z tyłu z rękami na ramionach uczestników. Uczestnicy zostali poproszeni o naprężenie ciała, oparcie się na rękach badacza i stanięcie na piętach. Uczestnicy zostali zapewnieni przez badacza, że będą utrzymani oraz poinformowani o tym, co będzie dalej, i poproszeni o niezmienianie pozycji ciała w trakcie wykonywania zadania. Kiedy uczestnicy stali na piętach i przenieśli ciężar na ręce badacza, badacz odsunął ręce i pozwolił uczestnikom spaść do tyłu od 10 ° do maksymalnie 30 °, a następnie mocno złapał uczestników, aby powstrzymać ich przed upadkiem. Badacz obserwował stabilność pozycji barków, stan emocjonalny, zmianę koloru twarzy (np. blada lub zarumieniona), potencjalną niechęć do odchylenia się do tyłu lub jej blokowanie (np. cofanie stóp, kompensacyjne ruchy głowy, strach, otwieranie oczu) oraz zmiany w zachowaniu po teście w porównaniu z zachowaniem przed badaniem (tj. uspokojenie i wycofanie lub pobudzenie). Ponieważ zadanie mogło wywołać intensywną reakcję emocjonalną, zostało wykonane jako ostatnie. Punktacja za odruch Moro wyglądała następująco:
0 = brak reakcji, ramiona pozostają w pozycji wyjściowej;
1 = lekki ruch ramion na zewnątrz i / lub zaczerwienienie skóry;
2 = zdecydowane częściowe odwodzenie ramion i nabranie powietrza i / lub niewielka niechęć do wzięcia udziału w teście, trudności z upadkiem do tyłu;
3 = 75% odwodzenia ramion i / lub uczestnik jest „wstrząśnięty” przez procedurę testową i / lub wstrzymywanie oddechu, zaczerwienienie lub bladość skóry;
4 = pełne odwodzenie ramion i / lub bardzo znaczące rozdrażnienie podczas testu, możliwy krzyk, znaczny opór podczas testu lub niepokój.
Analiza statystyczna
Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu SPSS wersja 24. Obliczono statystyki opisowe dla wszystkich zmiennych: test powtarzania pseudosłów, niedojrzałość neuromotoryczna, odruch Moro, TOB, ATOS, STOS-Z, STOS-W i odruch Galanta. Analizy przeprowadzono w dwóch grupach testowych: dzieci typowo rozwijające się i dzieci z DLD. Aby sprawdzić, czy otrzymane rozkłady różnią się od teoretycznego rozkładu normalnego, przeprowadzono testy Kołmogorowa–Smirnowa. Przeprowadzono analizę korelacji, aby określić związki między zmiennymi. W szczególności zastosowano nieparametryczną miarę korelacji rang rho Spearmana, ponieważ jest ona odpowiednia do stosowania ze zmiennymi o rozkładzie nienormalnym. Porównując grupy typowo rozwijającą się i DLD, przeprowadzono analizę wariancji (ANOVA) metodą 2 (płeć: mężczyzna × kobieta) × 2 (grupa: typowo rozwijające się × DLD). Oceniono główne efekty i interakcje. Poziom istotności ustalono na p<0,05. We wszystkich analizach oraz dla efektów głównych i interakcji zastosowano poprawki Bonferroniego.
Wyniki
Opis statystyczny
Analiza danych rozpoczęła się od obliczenia statystyk opisowych przetwarzania fonologicznego (TPP), niedojrzałości neuromotorycznej i sześciu odruchów pierwotnych: odruchu Moro, TOB, ATOS, STOS-Z, STOS-W i odruchu Galanta. Obliczono całe spektrum statystyk opisowych: zakres (min – max), średnia, odchylenie standardowe, skośność i kurtozy (patrz Tabela 1).
| Zmienna |
R | M | SD | Sk | Kurt | D |
| Test Powtarzania Pseudosłów | 1-9 | 4,40 | 2,47 | 0,06 | -1,15 | 0,13* |
| Niedojrzałość neuromotoryczna | 0-20 | 10,16 | 5,00 | 0,12 | -0,87 | 0,09* |
| Odruch Moro | 0-4 | 2,22 | 1,43 | -0,05 | -1,35 | 0,19* |
| TOB | 0-4 | 1,86 | 1,08 | 0,34 | -0,58 | 0,21* |
| ATOS | 0-4 | 1,87 | 1,04 | 0,04 | -0,87 | 0,21* |
| STOS-Z | 0-4 | 1,69 | 1,01 | -0,07 | -0,59 | 0,23* |
| STOS-W | 0-4 | 1,42 | 1,00 | 0,60 | 0,10 | 0,25* |
| Odruch Galanata | 0-4 | 1,09 | 1,28 | 0,95 | -0,33 | 0,25* |
Uwaga. R = zakres; Sk = skośność; Kurt = kurtoza; D = średnie odchylenie. * p <0,01.
Dodatkowo przeprowadzono testy Kołmogorowa–Smirnowa, aby określić, czy uzyskane rozkłady różnią się od teoretycznych rozkładów normalnych. Uzyskane wartości statystyczne wykazały, że we wszystkich przypadkach zmienne istotnie odbiegały od rozkładu normalnego. Statystyki kurtozy obliczone dla TPP i wskaźnika odruchu Moro wykazały wyraźną platykurtozę, wskazującą na duże rozrzuty wyników w stosunku do średniej. Jednak nie zaobserwowano wyraźnej skośności.
Współwystępowanie odruchów
Aby określić związki między badanymi zmiennymi, przeprowadzono analizę korelacji (por. Tabela 2). Zastosowano nieparametryczne testy rho Spearmana, ponieważ nasze zmienne nie miały rozkładu normalnego. Macierz korelacji ujawniła, że wszystkie wskaźniki były ze sobą powiązane. W szczególności uzyskane współczynniki wykazały, że wzrost wyników w teście powtarzania pseudosłów był związany z umiarkowanym spadkiem niedojrzałości neuromotorycznej, STOS-Z, ATOS, STOS-W, TOB i odruchu Moro oraz tylko nieznacznym spadkiem odruchu Galanta. Poza opisanymi ujemnymi korelacjami wszystkie pozostałe wskaźniki były ze sobą dodatnio skorelowane. Najsilniejsze dodatnie korelacje zaobserwowano między niedojrzałością neuromotoryczną a wszystkimi odruchami, a najsłabsze współczynniki korelacji stwierdzono między intensywnością odruchu Galanta a wskaźnikami odruchu Moro, TOB, ATOS, STOS-Z i STOS-W.
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | ||
| 1 | Test Powtarzania Pseudosłów | -- | |||||||
| 2 | Niedojrzałość neuromotoryczna | -0,440* | -- | ||||||
| 3 | Odruch Moro | -0,310* | 0,713* | -- | |||||
| 4 | TOB | -0,326* | 0,785* | 0,461* | -- | ||||
| 5 | ATOS | -0,375* | 0,808* | 0,552* | 0,610* | -- | |||
| 6 | STOS-Z | -0,378* | 0,760* | 0,390* | 0,553* | 0,587* | -- | ||
| 7 | STOS-W | -0,337* | 0,765* | 0,389* | 0,618* | 0,547* | 0,634* | -- | |
| 8 | Odruch Galanata | -0,249* | 0,601* | 0,234* | 0,350* | 0,354* | 0,320* | 0,393* | -- |
*p < .01.
DLD i płeć versus wyniki testu powtarzania pseudosłów oraz odruchów pierwotnych
Aby ocenić, czy uczestnicy w grupie kontrolnej i DLD różnili się pod względem poszczególnych wskaźników (tj. test powtarzania pseudosłów, niedojrzałość neuromotoryczna, odruch Moro, TOB, ATOS, STOS-Z, STOS-W i odruch Galanta), seria ANOVA 2×2 została obliczona, jak opisano poniżej i zilustrowano w Tabeli 3.
| Zmienna | Efekt główny grupy | Efekt główny płci | Efekt interakcji |
| Test Powtarzania Pseudosłów | TR > DLD** | n.i. | n.i. |
| Niedojrzałość neuromotoryczna | DLD > TR** | n.i. | n.i. |
| Odruch Moro | DLD > TR** | n.i. | n.i. |
| TOB | DLD > TR** | n.i. | DLD chłopcy > DLD dziewczynki*** DLD chłopcy > TR chłopcy** DLD dziewczynki > TR dziewczynki* |
| ATOS | DLD > TR** | n.i. | DLD chłopcy > TR chłopcy** TR dziewczynki > TR chłopcy* DLD dziewczynki > TR dziewczynki*** |
| STOS-Z | DLD > TR** | n.i. | DLD chłopcy > TR chłopcy** |
| STOS-W | DLD > TR** | n.i. | n.i. |
| Odruch Galanta | DLD > TR** | n.i. | n.i. |
Uwaga. TR = typowy rozwój; n.i. = nieistotne. * p <0,05. ** p <0,01. *** p <0,099.
Test powtarzania pseudosłów
ANOVA porównująca wyniki testu powtarzania pseudosłów w grupie kontrolnej i grupie DLD wykazała istotny efekt główny grupy (patrz Tabela 4). Oznacza to, że dzieci typowo rozwijające się miały wyższe wyniki w teście powtarzania pseudosłów w porównaniu z grupą DLD (p<0,001). Jednak nie było znaczącego efektu głównego ani istotnej interakcji związanej z płcią.
| Zmienna | M | SD | F | p | η2 | Post-hoc | ||
| Test Powtarzania Pseudosłów | A | chłopcy | 4,30 | 2,51 | 0,78 | 0,380 | 0,002 | n.i. |
| B | dziewczynki | 4,69 | 2,32 | |||||
| I | DLD | 2,27 | 1,61 | 161,35 | < 0,001 | 0,486 | I < II | |
| II | TR | 6,01 | 1,64 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,21 | 1,68 | 0,00 | 0,987 | 0,000 | n.i. | |
| I.B | DLD dziewczynki | 2,47 | 1,38 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 5,95 | 1,70 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 6,20 | 1,44 | |||||
| Niedojrzałość neuromotoryczna | A | chłopcy | 10,11 | 5,09 | 0,12 | 0,729 | 0,001 | n.i. |
| B | dziewczynki | 10,31 | 4,76 | |||||
| I | DLD | 13,51 | 4,47 | 55,11 | <0,001 | 0,243 | I > II | |
| II | TR | 7,63 | 3,75 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 13,64 | 4,49 | 1,29 | 0,258 | 0,006 | n.i. | |
| I.B | DLD dziewczynki | 13,06 | 4,51 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 7,35 | 3,64 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 8,44 | 4,03 |
Niedojrzałość neuromotoryczna
W analizie różnic międzygrupowych w wynikach niedojrzałości neuromotorycznej (patrz Tabela 4) nie znaleźliśmy żadnego istotnego efektu głównego ani interakcji między płciami. Jednak dzieci typowo rozwijające się miały znacząco niższe wyniki niż grupa DLD (p<0,001).
Odruch Moro
Identyczny wynik uzyskano w przypadku pomiaru natężenia odruchu Moro (patrz Tabela 5), gdzie poziom odruchu u dzieci typowo rozwijających się był niższy niż w grupie DLD (p<0,001). Nie stwierdzono istotnego głównego wpływu płci lub interakcji obu czynników.
| Zmienna | M | SD | F | p | η2 | Post-hoc | ||
| Odruch Moro | A | chłopcy | 2,20 | 1,45 | 0,39 | 0,536 | 0,002 | n.i. |
| B | dziewczynki | 2,31 | 1,35 | |||||
| I | DLD | 2,83 | 1,30 | 19,50 | <0,001 | 0,103 | I > II | |
| II | TR | 1,77 | 1,35 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,79 | 1,32 | 0,00 | 0,996 | 0,000 | n.i. | |
| I.B | DLD dziewczynki | 2,94 | 1,25 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 1,73 | 1,39 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 1,88 | 1,27 | |||||
| TOB | A | chłopcy | 1,89 | 1,13 | 0,74 | 0,391 | 0,004 | n.i. |
| B | dziewczynki | 1,76 | 0,91 | |||||
| I | DLD | 2,45 | 1,00 | 27,11 | <0,001 | 0,135 | I > II | |
| II | TR | 1,41 | 0,90 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,55 | 0,99 | 2,87 | 0,092 | 0,014 | I.A > I.B | |
| I.B | DLD dziewczynki | 2,12 | 0,99 | I.A > II.A | ||||
| II.A | TR chłopcy | 1,38 | 0,95 | I.B > II.B | ||||
| II.B | TR dziewczynki | 1,52 | 0,77 |
Uwaga. Do porównań post hoc zastosowano test Scheffé – Bonferroni. TR = typowy rozwój; n.i. = nieistotne.
TOB
Kolejna analiza dotyczyła TOB (patrz Tabela 5) i wykazała istotny efekt główny grupy, w której poziom odruchów w grupie typowo rozwijającej się był niższy niż w grupie DLD (p<0,001). W tym przypadku zaobserwowano istotną interakcję, ponieważ chłopcy z grupy DLD uzyskali znacznie wyższe wyniki niż dziewczęta z grupy DLD (trend p=0,098) i chłopcy z grupy kontrolnej (p<0,001). Ponadto dziewczęta z grupy DLD miały istotnie wyższe wyniki niż dziewczęta z grupy kontrolnej (p=0,046). Jednak nie było istotnego głównego efektu płci.
ATOS
Wystąpił istotny efekt główny grupy (patrz Tabela 6), w której poziom ATOS u dzieci z grupy kontrolnej był niższy niż w grupie DLD (p<0,001). Dodatkowa analiza ujawniła istotną interakcję płci i zaburzeń mowy i języka w przypadku ATOS. W szczególności chłopcy z grupy kontrolnej mieli niższy poziom ATOS w porównaniu z chłopcami z DLD (p<0,001) i dziewczętami z grupy kontrolnej (p=0,031). Ponadto dziewczęta z grupy DLD miały wyższe średnie wartości w porównaniu z dziewczętami z grupy kontrolnej (trend p=0,057). Jednak nie było znaczącego głównego efektu płci.
| Zmienna | M | SD | F | p | η2 | Post-hoc | ||
| ATOS | A | chłopcy | 1,83 | 1,06 | 1,24 | 0,268 | 0,006 | n.i. |
| B | dziewczynki | 2,02 | 0,97 | |||||
| I | DLD | 2,43 | 0,99 | 25,42 | <0,001 | 0,127 | I > II | |
| II | TR | 1,45 | 0,87 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,45 | 1,01 | 2,86 | 0,093 | 0,014 | II.A < II.B | |
| I.B | DLD dziewczynki | 2,35 | 0,93 | I.A > II.A | ||||
| II.A | TR chłopcy | 1,34 | 0,82 | I.B > II.B | ||||
| II.B | TR dziewczynki | 0,96 | 1,80 | |||||
| Odruch Galanta | A | chłopcy | 1,09 | 1,27 | 0,04 | 0,835 | 0,000 | n.i. |
| B | dziewczynki | 1,10 | 1,30 | |||||
| I | DLD | 1,64 | 1,44 | 20,99 | <0,001 | 0,110 | I > II | |
| II | TR | 0,68 | 0,96 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 1,62 | 1,46 | 0,04 | 0,851 | 0,000 | n.i. | |
| I.B | DLD dziewczynki | 1,71 | 1,40 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 0,68 | 0,92 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 0,68 | 1,07 |
Uwaga. Porównania post hoc przeprowadzono za pomocą testu Bonferroniego. TR = typowy rozwój; n.i. = nieistotne.
STOS-Z
Aby zbadać wpływ zaburzeń mowy i języka oraz płci na STOS-Z, wykonano dodatkową dwukierunkową ANOVA (patrz Tabela 7), uzyskując istotny efekt główny grupy i istotną interakcję. Poziom STOS-Z u dzieci z grupy kontrolnej był niższy niż w grupie DLD (p<0,001). Testy porównawcze w parach wykazały, że chłopcy z grupy DLD mieli silniejszy STOS-Z niż chłopcy z grupy kontrolnej (p <0,001). Jednak nie było znaczącego głównego efektu płci.
| Zmienna | M | SD | F | p | η2 | Post-hoc | ||
| STOS-Z | A | chłopcy | 1,68 | 1,01 | 0,00 | 0,996 | 0,000 | n.i. |
| B | dziewczynki | 1,71 | 1,02 | |||||
| I | DLD | 2,15 | 0,95 | 14,23 | <0,001 | 0,075 | I > II | |
| II | TR | 1,34 | 0,91 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,22 | 0,92 | 4,28 | 0,040 | 0,023 | I.A > II.A | |
| I.B | DLD dziewczynki | 1,88 | 1,05 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 1,26 | 0,86 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 1,60 | 1,00 | |||||
| STOS-W | A | chłopcy | 1,42 | 0,97 | 0,02 | 0,883 | 0,000 | n.i. |
| B | dziewczynki | 1,40 | 1,11 | |||||
| I | DLD | 2,01 | 0,98 | 46,38 | <0,001 | 0,214 | I > II | |
| II | TR | 0,97 | 0,76 | |||||
| I.A | DLD chłopcy | 2,00 | 0,92 | 0,05 | 0,818 | 0,000 | n.i. | |
| I.B | DLD dziewczynki | 2,06 | 1,20 | |||||
| II.A | TR chłopcy | 0,97 | 0,76 | |||||
| II.B | TR dziewczynki | 0,96 | 0,79 |
Uwaga. Porównania post hoc przeprowadzono za pomocą testu Bonferroniego. TR = typowy rozwój; n.i. = nieistotne.
STOS-W
ANOVA porównująca wyniki STOS-W (patrz Tabela 7) wykazała istotny efekt główny grupy, ale brak istotnej interakcji. Dokładniej, grupa DLD miała wyższe wyniki STOS-W niż grupa kontrolna (p<0,001). Jednak nie było znaczącego głównego efektu płci.
Odruch Galanta
W ostatniej analizie ANOVA porównano wyniki odruchu Galanta (patrz Tabela 6). Podobnie jak w poprzednim przypadku, nie było istotnej interakcji między płcią a zaburzeniami języka i mowy oraz nie było istotnego głównego efektu płci; jednak grupa DLD miała wyższe wyniki odruchu Galanta niż grupa kontrolna (p <0,001).
Dyskusja
Niezwykle ważna jest wczesna diagnostyka i leczenie dzieci z DLD. Na przykład badania wskazują, że jeśli opóźnienie w rozwoju języka nie zmniejsza się we wczesnym wieku szkolnym, to częściej pojawiają się zaburzenia koncentracji i trudności społeczne (Snowling i in., 2006). Podobnego odkrycia dokonali Marschik i współpracownicy (2007), którzy stwierdzili, że kompetencje słownikowe w wieku 24 miesięcy były skorelowane z kompetencjami społecznymi. Według Gainesa i Missiuny (2007), znaczące deficyty koordynacji u małych dzieci z DLD nie są niestety łatwo zauważalne aż do wieku przedszkolnego, kiedy to deficyty ruchowe zaczynają wpływać na samoobsługowe czynności dzieci i zadania edukacyjne. Uważamy, że potwierdzony związek między rozwojem mowy i języka oraz procesem hamowania odruchów pierwotnych będzie przydatny we wczesnym wykrywaniu DLD u dzieci, ponieważ nieprawidłowy rozwój motoryczny można zaobserwować już we wczesnych miesiącach życia. Zatem już obecność odruchów pierwotnych w drugim roku życia powinna być wyraźną wskazówką, że dziecko wymaga dodatkowego wsparcia.
Odkąd Bishop i Edmundson (1987) zauważyli, że dzieci z DLD mają problemy motoryczne, istnieje coraz więcej dowodów na wszelkiego rodzaju słabości motoryczne w tej grupie dzieci (Powell i Bishop, 1992; Ullman i Pierpont, 2005; Vuolo i in., 2017; Zelaznik i Goffman, 2010). Uważamy, że odruchy pierwotne mogą być podstawową funkcją motoryczną, która łączy poprzednie ustalenia dotyczące DLD i rozwoju motorycznego. Nasze wyniki pokazały, że większa niedojrzałość neuromotoryczna i wyższe poziomy każdego indywidualnego odruchu poerwotnego były związane z niższymi wynikami w teście powtarzania pseudosłów. Sugeruje to, że niższe poziomy umiejętności językowych są powiązane z bardziej niewyhamowanymi odruchami pierwotnymi i większą niedojrzałością neuromotoryczną. To odkrycie zostało potwierdzone na umiarkowanym poziomie w przypadku większości odruchów, czyli odruchu Moro, STOS-Z, STOS-W, ATOS i TOB oraz na niskim poziomie w przypadku odruchu Galanta. Związek między wynikami testu powtarzania pseudosłów i niedojrzałości neuromotorycznej okazał się silniejszy niż związek między wynikami testu powtarzania pseudosłów a wynikami każdego odruchu z osobna. To odkrycie sugeruje, że zestaw nieskrępowanych odruchów może mieć większe znaczenie dla rozwoju mowy i języka niż pojedyncze nieprawidłowe odruchy.
Dzieci z typowo rozwijające się miały niższe wyniki w skalach odruchu Moro, STOS-W i odruchu Galanta w porównaniu z dziećmi z DLD. Według Goddard Blythe (2018) niewyhamowany odruch Moro i powiązany z nim odruch strzemiączkowy mogą prowadzić do nadwrażliwości słuchowej. Badanie Ralli i współpracowników (2018) wskazało, że dzieci z nadwrażliwością na dźwięki zmagają się z dostępem leksykalnym i wypowiadają krótsze zdania, co jest według Leonarda (2014) dwoma wspólnymi cechami DLD. Podobnie, odruch STOS-W może odgrywać ważną rolę w funkcjonowaniu móżdżku (Goddard Blythe, 2017), co ma zasadnicze znaczenie dla obszarów, które są zgłaszane jako słabe u dzieci z DLD: równowaga (Estil i in., 2003; Fernell et al., 2002; Müürsepp et al., 2011; Powell & Bishop, 1992), koordynacja ruchowa (Cheng et al., 2009; Hill, 1998, 2001), koordynacja dwustronna (Bishop, 1990; Estil et al., 2003 ; Vukovic i in., 2010; Vuolo i in., 2017) oraz przetwarzanie języka (Drljan i Vuković, 2019). Podobnie, odruch Galanta może być powiązany z umiejętnościami przetwarzania słuchowego (Goddard Blythe, 2018), które również mogą być osłabione u niektórych dzieci z DLD (Ferguson i in., 2011; Richards i Goswami, 2015; Victorino i Schwartz, 2015). Chociaż poprzedni badacze odkryli, że dzieci z DLD wykazują wzmożoną odruchowość w porównaniu z ich rówieśnikami z typowym rozwojem (Trauner i in., 2000), to obecne badanie jest pierwszym, w którym zidentyfikowano określone odruchy pierwotne, które pozostają niewyhamowane u dzieci z DLD w porównaniu z ich rówieśnikami z typowym rozwojem, co może przyczynić się do ich deficytów motorycznych i językowych.
W przypadku niektórych odruchów zaobserwowano różnice między dziewczętami i chłopcami. Na przykład chłopcy typowo rozwijający się prezentowali niższe poziomy STOS-Z, TOB i ATOS niż chłopcy z DLD, podczas gdy dziewczęta typowo rozwijające się różniły się od dziewcząt z DLD tylko w TOB i ATOS. Dodatkowo zaobserwowano różnice między płciami w poziomach dwóch odruchów (tj. TOB i ATOS). Dokładniej, TOB był wyższy w grupie chłopców z DLD niż w grupie dziewcząt z DLD. Odwrotny trend wystąpił w przypadku ATOS u dzieci typowo rozwijających się, tj. dziewczynki z tej grupy miały wyższy poziom odruchu niż chłopcy. Zaskoczyły nas takie różnice w wynikach odruchów chłopców i dziewcząt, ponieważ spodziewaliśmy się, że niektóre odruchy będą wyższe u chłopców niż u dziewcząt. Potwierdzono to jednak tylko w odniesieniu do jednego odruchu (tj. TOB) w grupie dzieci z DLD, a dokładnie odwrotną tendencję zaobserwowano w odniesieniu do jednego odruchu (tj. ATOS) u dzieci typowo rozwijających się, co jest sprzeczne z ustaleniami McPhillips i Sheehy (2004). Niewykluczone jednak, że trend ten wiąże się z częstszymi zajęciami sportowymi chłopców niż dziewcząt (Deaner i in., 2016), co w konsekwencji wpływa na rozwój odruchów u dzieci z typowo rozwijających się. Niemniej jednak kwestia ta wymaga dalszych badań.
Zgodnie z oczekiwaniami, istotne różnice zaobserwowano w teście powtarzania pseudosłów, który nie tylko jest wskaźnikiem funkcji motorycznej mowy, ale także prezentuje szerszą perspektywę w zakresie fonologii, słuchu, słownictwa i umiejętności czytania i pisania. Oznacza to, że dzieci typowo rozwijające się osiągały wyższe wyniki niż dzieci z DLD. Nasze analizy wykazały, że dziewczęta i chłopcy nie różnili się w żadnej grupie pod względem wyników testu powtarzania pseudosłów. Niemniej jednak próba w obecnym badaniu była wyraźnie zmaskulinizowana (76% chłopców i 24% dziewcząt), co jest zgodne z założeniem, że DLD częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt (Broomfield i Dodd, 2004; Tomblin i in. , 1997). Nasze badanie potwierdziło wcześniejsze wyniki badania Matuszkiewicz (2016), że test powtarzania pseudosłów był ujemnie skorelowany z niedojrzałością neuromotoryczną. Oznacza to, że im wyższy poziom niewyhamowanych odruchów pierwotnych, tym niższe wyniki w teście powtarzania pseudosłów. Ten wynik jest szczególnie ważny w przypadku dzieci z DLD. Niskie wyniki w teście powtarzania pseudosłów są związane z wieloma aspektami rozwoju mowy i języka: fonologiczną pamięcią roboczą (Gathercole et al., 1994), słownictwem (Verhagen et al., 2019), przetwarzaniem słuchowym (Fox et al., 2012) oraz sprawnością i wiedzą lingwistyczną (Archibald i Gathercole, 2006; Jones i Witherstone, 2011).
Ponadto nasze badanie wykazało związek między DLD a deficytami motorycznymi w postaci niewyhamowanych odruchów pierwotnych. Wynik ten potwierdza to, co stwierdzono w wielu wcześniejszych badaniach dotyczących dzieci z DLD i ich deficytów w różnych zadaniach motorycznych. W badaniu Rintala i współpracowników (1998) 71% dzieci z DLD spełniało kryteria DCD, w porównaniu do zaledwie 5% dzieci typowo rozwijających się. Ponadto w innych badaniach porównywano dzieci z DLD podzielone na dwie podgrupy: dzieci z zaburzeniami ekspresji mowy i dzieci z zaburzeniami receptywnymi. Badania te (Noterdaeme i in., 2002; Visscher i in., 2010) wykazały różnice w rozwoju motorycznym między dwiema podgrupami dzieci z DLD i dziećmi typowo rozwijającymi się. Większe deficyty ruchowe obserwowano u dzieci z ekspresyjnym DLD niż u dzieci z DLD na receptywnym. Chociaż obie podgrupy były w większości podobne pod względem utrzymywania równowagi, różniły się zdolnością do wykonywania złożonych zadań motorycznych.
Według Rossa i współpracowników (2018) tylko język ekspresyjny można przewidzieć na poziomie istotnym statystycznie, niezależnie od kategorii sprawności motorycznej. Co ważne, język receptywny jest inny u dzieci typowo rozwijających się tylko w przypadku umiarkowanych i ciężkich opóźnień ruchowych. Co ciekawe, wyniki badania Fishera (2017) sugerują, że rozumienie mowy u małych dzieci może być lepszym predyktorem wyników ekspresji językowej niż ekspresja mowy we wczesnym wieku. W związku z tym można stwierdzić, że związek między opóźnieniami w rozwoju motorycznym i mowy a rozwojem języka jest istotny tylko w przypadku poważniejszych trudności motorycznych. W związku z tym w przyszłym badaniu planowana jest głębsza analiza zjawiska niewyhamowanych odruchów u dzieci z DLD, obejmująca szeroki zakres kompetencji językowych dzieci (tj. ekspresji i recepcji).
Niemniej jednak uważamy, że niewyhamowane odruchy pierwotne mogą być ważne dla rozwoju mowy i języka. W rzeczywistości nasze badanie potwierdziło, że w grupie dzieci z DLD poziom tych odruchów był wyższy niż w grupie dzieci typowo rozwijających się. Dlatego chcielibyśmy dokładniej zbadać, czy istnieje związek przyczynowy, ponieważ podejrzewamy, że odruchy toniczne (tj. TOB, ATOS i STOS) mogą być związane z funkcjonowaniem móżdżku, wpływając tym samym na rozwój i funkcjonowanie zdolności poznawczych (zob. Filip i in., 2013), w tym przetwarzanie języka. Badania porównujące dzieci z DLD z dziećmi typowo rozwijającymi się (Victorino i Schwartz, 2015) wskazują, że dzieci z DLD mają trudności z kontrolą uwagi słuchowej i hamowaniem reakcji na bodźce rozpraszające. Według Goddard Blythe (2018) zwiększona wrażliwość na dźwięk często współwystępuje u dzieci z przetrwałym odruchem Moro, który może być wynikiem przedłużonego okresu aktywności, zapobiegając w ten sposób pełnemu rozwojowi odruchu strzemiączkowego, który zapewnia odpowiednią ochronę przed hałasem. Chociaż nasze badanie ujawniło związek między odruchem Moro a umiejętnościami językowymi, przyszłe badania powinny również obejmować przetwarzanie słuchowe. Niemniej jednak badanie Goddard Blythe (2018) może pomóc wyjaśnić, dlaczego odruch Galanta wydaje się być najmniej związany z zaburzeniami rozwoju mowy i języka, chociaż nadal może istnieć związek między tym odruchem a infekcjami ucha środkowego.
Badania wskazują, że dzieci z DLD mają mniej stabilne wzorce ruchów artykulacyjnych niż dzieci typowo rozwijające się, jak to opisali Brumbach i Goffman (2014). Ponadto, często obserwowane deficyty ruchowe u dzieci z DLD są skorelowane ze zdolnościami motorycznymi mowy, jednak ze zmiennością artykulacyjną wiążą się tylko zdolności motoryczne. Chociaż istniały korelacje między motoryką dużą, motoryką małą i motoryką mowy, test powtarzania pseudosłów, który został użyty jako bardzo czuły marker DLD, był niezwiązany z zdolnościami motorycznymi mowy. Dlatego interakcja między rozwojem motorycznym i językowym wydaje się być bardziej złożona. Dlatego będziemy rozważać artykulację również w naszych przyszłych badaniach.
Kwestia związku między mową a językiem oraz rozwojem motorycznym wydaje się tak rozległa i złożona, że obecnie niewiele wiadomo na ten temat. Dlatego należy przeprowadzić dalsze badania w nowym podejściu, które może doprowadzić do znalezienia skutecznych terapii dla dzieci z DLD. Z jednej strony, te proponowane badania będą oparte na licznych badaniach przeprowadzonych w przeszłości, które wykazały, że dzieci z DLD wykazywały niedojrzałość neuromotoryczną. Jednak z drugiej strony badania te będą oparte na badaniach wskazujących, że programy ruchowe wpływają na odruchy pierwotne i są skuteczne jako terapie czytania i pisania, które są dwiema umiejętnościami, które są w znacznym stopniu skorelowane z umiejętnościami językowymi. Takie podejście do trudności językowych jest nowatorskie, ponieważ może być okazją do wcześniejszego rozpoznania DLD i wcześniejszych interwencji u dzieci z DLD oraz wdrożenia odruchowej terapii ruchowej w celu poprawy funkcjonowania językowego dziecka.
Ograniczenia
Jednym z ograniczeń naszego badania jest to, że dane dostępne w tym badaniu nie wskazują na związek przyczynowy między DLD a podstawowymi umiejętnościami motorycznymi (np. odruchami pierwotnymi). Innym ograniczeniem jest brak znormalizowanych baterii testowych do pomiaru odruchów pierwotnych. Chociaż nasze odkrycia dostarczają dowodów, że niewyhamowane odruchy pierwotne mogą być istotnym czynnikiem u dzieci z DLD, to ta grupa może być niejednorodna językowo. Głównym ograniczeniem tego badania jest brak jasnych kryteriów diagnostycznych i profili językowych dla uczestników. Dlatego konieczne jest prowadzenie dalszych badań nad poziomem odruchów pierwotnych u dzieci z DLD, ze zwróceniem szczególnej uwagi na wszystkie funkcje językowe, zarówno ekspresyjne, jak i receptywne.
To badanie zostało zaplanowane jako badanie pilotażowe. Jego celem było ustalenie, czy dzieci z DLD mają podwyższony poziom niewyhamowanych odruchów pierwotnych, które mogą wskazywać na potencjalną niedojrzałość neuromotoryczną. Polski system diagnozowania dzieci z DLD nie jest doskonały, więc nie było możliwe wyodrębnienie podgrup zaburzenia ze względu na specyficzne trudności z obecnym systemem diagnostycznym. Zatem, aby uzyskać profil rozwoju językowego dzieci, konieczne będzie przeprowadzenie szerszych testów językowych wszystkich dzieci, a nie tylko testu powtarzania pseudosłów, z którego korzystaliśmy. Dlatego w przyszłości planujemy wykorzystać pełną baterię testów mowy i języka. Pomimo tych ograniczeń uważamy, że nasze odkrycia są wyjątkowym i innowacyjnym dodatkiem do zrozumienia rozwoju dzieci z DLD. Nasze badanie przyniosło cenne wyniki dotyczące związku między DLD a rozwojem motorycznym na najbardziej podstawowym poziomie. Potwierdzenie tych odkryć w przyszłych badaniach z dokładną analizą wszystkich funkcji językowych przybliży nas do głębszego zrozumienia zjawiska DLD. Mamy również nadzieję, że pomoże to zdiagnozować i leczyć dzieci z tym zaburzeniem na wczesnym etapie.
Uwagi o autorach
Oświadczenie: Autorzy oświadczyli, że w momencie publikacji nie istniał żaden konflikt interesów.
Korespondencja do Marii Matuszkiewicz: mmatuszkiewicz@swps.edu.pl
† Współautor, prof. Tadeusz Gałkowski, zmarł w trakcie procesu recenzji. Był wybitnym polskim uczonym i nauczycielem kilku pokoleń psychologów.
Literatura cytowana
Adams, A. M. (2016). How language is embodied in bilinguals and children with specific language impairment. Frontiers in Psychology, 7, 1209. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2016.01209American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
Archibald, L. M. D., & Gathercole, S. E. (2006). Nonword repetition: A comparison of tests. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 49(5), 970–983. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2006/070)
Bishop, D. V. M. (1990). Handedness, clumsiness and developmental language disorders. Neuropsychologia, 28(7), 681–690. https://doi.org/10.1016/0028-3932(90)90123-6
Bishop, D. V. M. (1992). The underlying nature of specific language impairment. The Journal of Child Psychology and Psychiatry, 33(1), 3–66. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.1992.tb00858.x
Bishop, D. V. M., & Edmundson, A. (1987). Specific language impairment as a maturational lag: Evidence from longitudinal data on language and motor development. Developmental Medicine & Child Neurology, 29(4), 442–459. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.1987.tb02504.x
Borkowska, M. (2001). Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym porażeniu dziecięcym [Determinants of motor development and its disorders in cerebral palsy]. Wydawnictwo Zaułek.
Brookman, A., McDonald, S., McDonald, D., & Bishop, D. V. M. (2013). Fine motor deficits in reading disability and language impairment: Same or different? PeerJ, 1, e217. https://doi.org/10.7717/peerj.217
Broomfield, J., & Dodd, B. (2004). Children with speech and language disability: Caseload characteristics. International Journal of Language & Communication Disorders, 39(3), 303–324. https://doi.org/10.1080/13682820310001625589
Brumbach, A., & Goffman, L. (2014). Interaction of language processing and motor skill in children with specific language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 57(1), 158–171. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2013/12-0215)
Cheng, H.-C., Chen, H.-Y., Tsai, C.-L., Chen, Y.-J., & Cherng, R.-J. (2009). Comorbidity of motor and language impairments in preschool children of Taiwan. Research in Developmental Disabilities, 30(5), 1054–1061. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2009.02.008
Chinello, A., Di Gangi, V., & Valenza, E. (2018). Persistent primary reflexes affect motor acts: Potential implications for autism spectrum disorder. Research in Developmental Disabilities, 83, 287–295. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2016.07.010
Chuang, Y.-C., Hsu, C.-Y., Chiu, N.-C., Lin, S.-P., Tzang, R.-F., & Yang, C. (2011). Other impairment associated with developmental language delay in preschool-aged children. Journal of Child Neurology, 26(6), 714–717. https://doi.org/10.1177/0883073810389331
Deaner, R. O., Balish, S. M., & Lombardo, M. P. (2016). Gender differences in sports interest and motivation: An evolutionary perspective. Evolutionary Behavioral Sciences, 10(2), 73–97. https://doi.org/10.1037/ebs0000049
DeThorne, L. S., Hart, S. A., Petrill, S. A., Deater-Deckard, K., Thompson, L. A., Schatschneider, C., & Davison, M. D. (2006). Children’s history of speech-language difficulties: Genetic influences and associations with reading-related measures. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 49(6), 1280–1293. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2006/092)
Dispaldro, M., Leonard, L. B., & Deevy, P. (2013). Real-word and nonword repetition in Italian-speaking children with specific language impairment: A study of diagnostic accuracy. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 56(1), 323–336. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2012/11-0304)
Drljan, B., & Vuković, M. (2019). Comparison of lexical-semantic processing in children with developmental language disorder and typically developing peers. Govor, 36(2), 119–138. https://hrcak.srce.hr/231502
Estil, L. B., Whiting, H. T. A., Sigmundsson, H., & Ingvaldsen, R. P. (2003). Why might language and motor impairments occur together? Infant and Child Development, 12(3), 253–265. https://doi.org/10.1002/icd.289
Ferguson, M. A., Hall, R. L., Riley, A., & Moore, D. R. (2011). Communication, listening, cognitive and speech perception skills in children with auditory processing disorder (APD) or specific language impairment (SLI). Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 54(1), 211–227. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2010/09-0167)
Fernell, E., Norrelgen, F., Bozkurt, I., Hellberg, G., & Löwing, K. (2002). Developmental profiles and auditory perception in 25 children attending special preschools for language-impaired children. Acta Paediatrica, 91(10), 1108–1115. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2002.tb00107.x
Fisher, E. L. (2017). A systematic review and meta-analysis of predictors of expressive-language outcomes among late talkers. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 60(10), 2935–2948. https://doi.org/10.1044/2017_JSLHR-L-16-0310
Fox, A. M., Reid, C. L., Anderson, M., Richardson, C., & Bishop, D. V. M. (2012). Maturation of rapid auditory temporal processing and subsequent nonword repetition performance in children. Developmental Science, 15(2), 204–211. https://doi.org/10.1111/j.1467-7687.2011.01117.x
Gaines, R., & Missiuna, C. (2007). Early identification: Are speech/language-impaired toddlers at increased risk for developmental coordination disorder? Child: Care, Health and Development, 33(3), 325–332. https://doi.org/10.1111/j.1365-2214.2006.00677.x
Gathercole, S. E., & Baddeley, A. D. (1993). Working memory and language. Lawrence Erlbaum Associated, Ltd.
Gathercole, S. E., Willis, C. S., Baddeley, A. D., & Emslie, H. (1994). The Children’s Test of Nonword Repetition: A test of phonological working memory. Memory, 2(2), 103–127. https://doi.org/10.1080/09658219408258940
Gieysztor, E. Z., Choińska, A. M., & Paprocka-Borowicz, M. (2018). Persistence of primitive reflexes and associated motor problems in healthy preschool children. Archives of Medical Science, 14(1), 167–173. https://doi.org/10.5114/aoms.2016.60503
Gieysztor, E. Z., Sadowska, L., & Choińska, A. (2017). The degree of primitive reflexes integration as a diagnostic tool to assess the neurological maturity of healthy preschool and early school age children. Nursing and Public Health, 7(1), 5–11. https://doi.org/10.17219/pzp/69471
Goddard Blythe, S. (2005). Releasing educational potential through movement: A summary of individual studies carried out using the INPP test battery and developmental exercise programme for use in schools with children with special needs. Child Care in Practice, 11(4), 415–432. https://doi.org/10.1080/13575270500340234
Goddard Blythe, S. (2012). Assessing neuromotor readiness for learning: The INPP developmental screening test and school intervention programme. Wiley Blackwell. https://doi.org/10.1002/9781119945017
Goddard Blythe, S. (2017). Attention, balance and coordination. The A.B.C. of learning success (2nd ed.). Wiley Blackwell. https://doi.org/10.1002/9781119164746
Goddard Blythe, S. (2018). Odruchy, uczenie się i zachowanie. Okno do umysłu dziecka [Reflexes, learning and behavior. A window into the child’s mind]. Wydawnictwo PWN.
Graf Estes, K., Evans, J. L., & Else-Quest, N. M. (2007). Differences in the nonword repetition performance of children with and without specific language impairment: A meta-analysis. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 50(1), 177–195. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2007/015)
Grzywniak, C. (2016). Role of early-childhood reflexes in the psychomotor development of a child, and in learning. Acta Neuropsychologica, 14(2), 113–129. https://doi.org/10.5604/17307503.1213000
Grzywniak, C. (2017). Integration exercise programme for children with learning difficulties who have preserved vestigial primitive reflexes. Acta Neuropsychologica, 15(3), 241–256. https://doi.org/10.5604/01.3001.0010.5491
Highnam, C. L., & Bleile, K. M. (2011). Language in the cerebellum. American Journal of Speech-Language Pathology, 20(4), 337–347. https://doi.org/10.1044/1058-0360(2011/10-0096)
Hill, E. L. (1998). A dyspraxic deficit in specific language impairment and developmental coordination disorder? Evidence from hand and arm movements. Developmental Medicine and Child Neurology, 40(6), 388–395. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.1998.tb08214.x
Hill, E. L. (2001). Non-specific nature of specific language impairment: A review of the literature with regard to concomitant motor impairments. International Journal of Language & Communication Disorders, 36(2), 149–171. https://doi.org/10.1080/13682820010019874
Hulme, C., & Snowling, M. J. (2009). Developmental disorders of language learning and cognition. Wiley Blackwell.
Iverson, M. J., & Braddock, B. A. (2011). Gesture and motor skill in relation to language in children with language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 54(1), 72–86. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2010/08-0197)
Jones, G., & Witherstone, H. L. (2011). Lexical and sublexical knowledge influences the encoding, storage, and articulation of nonwords. Memory & Cognition, 39(4), 588–599. https://doi.org/10.3758/s13421-010-0045-0
Jordan-Black, J. A. (2005). The effects of the Primary Movement programme on the academic performance of children attending ordinary primary school. Journal of Research in Special Educational Needs, 5(3), 101–111. https://doi.org/10.1111/j.1471-3802.2005.00049.x
Junqueira, P., Marchesan, I. Q., de Oliveira, L. R., Ciccone, E., Haddad, L., & Rizzo, M. C. (2010). Speech-language pathology findings in patients with mouth breathing: Multidisciplinary diagnosis according to etiology. The International Journal of Orofacial Myology, 36, 27–32.
Koutsoftas, A. D. (2016). Writing process products in intermediategrade children with and without language-based learning disabilities. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 59(6), 1471–1483. https://doi.org/10.1044/2016_JSLHR-L-15-0133
le Clercq, C. M. P., van der Schroeff, M. P., Rispens, J. E., Ruytjens, L., Goedegebure, A., van Ingen, G., & Franken, M. (2017). Shortened nonword repetition task (NWR-S): A simple, quick, and less expensive outcome to identify children with combined specific language and reading impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 60(8), 2241–2248. https://doi.org/10.1044/2017_JSLHR-L-16-0060
Leonard, L. B. (2014). Children with specific language impairment. MIT Press. https://doi.org/10.7551/mitpress/9152.001.0001
Marschik, P. B., Einspieler, C., Garzarolli, B., & Prechtl, H. F. R. (2007). Events at early development: Are they associated with early word production and neurodevelopmental abilities at the preschool age? Early Human Development, 83(2), 107–114. https://doi.org/10.1016/j.earlhumdev.2006.05.009
Marton, K. (2009). Imitation of body postures and hand movements in children with specific language impairment. Journal of Experimental Child Psychology, 102(1), 1–13. https://doi.org/10.1016/j.jecp.2008.07.007
Matuszkiewicz, M. (2016). Auditory-phonological processing and level of persistent primitive reflexes in the young children [Unpublished master’s thesis]. SWPS University of Social Sciences and Humanities, Warsaw, Poland.
McClelland, E., Pitt, A., & Stein, J. (2015). Enhanced academic performance using a novel classroom physical activity intervention to increase awareness, attention and self-control: Putting embodied cognition into practice. Improving Schools, 18(1), 83–100. https://doi.org/10.1177/1365480214562125
McPhillips, M., Hepper, P., & Mulhern, G. (2000). Effects of replicating primary-reflex movements on specific reading difficulties in children: A randomised, double-blind, controlled trial. The Lancet, 355(9203), 537–541. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(99)02179-0
McPhillips, M., & Jordan-Black, J. A. (2007). Primary reflex persistence in children with reading difficulties (dyslexia): A crosssectional study. Neuropsychologia, 45(4), 748–754. https://doi.org/10.1016/j.neuropsychologia.2006.08.005
McPhillips, M., & Sheehy, N. (2004). Prevalence of persistent primary reflexes and motor problems in children with reading difficulties. Dyslexia, 10(4), 316–338. https://doi.org/10.1002/dys.282
Müürsepp, I., Aibast, H., Gapeyeva, H., & Pääsuke, M. (2012). Motor skills, haptic perception and social abilities in children with mild speech disorders. Brain and Development, 34(2), 128–132. https://doi.org/10.1016/j.braindev.2011.02.002
Müürsepp, I., Aibast, H., & Pääsuke, M. (2011). Motor performance and haptic perception in preschool boys with specific impairment of expressive language. Acta Paediatrica, 100(7), 1038–1042. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2011.02201.x
Niklasson, M., Rasmussen, P., Niklasson, I., & Norlander, T. (2018). Developmental coordination disorder: The importance of grounded assessments and interventions. Frontiers in Psychology, 9, 2409. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.02409
Noterdaeme, M., Mildenberger, K., Minow, F., & Amorosa, H. (2002). Quantitative and qualitative evaluation of neuromotor behaviour in children with a specific speech and language disorder. Infant and Child Development, 11(1), 3–15. https://doi.org/10.1002/icd.234
Owen, S. E., & McKinlay, I. A. (1997). Motor difficulties in children with developmental disorders of speech and language. Child: Care, Health and Development, 23(4), 315–325. https://doi.org/10.1046/j.1365-2214.1997.864864.x
Pauls, L. J., & Archibald, L. M. D. (2016). Executive functions in children with specific language impairment: A meta-analysis. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 59(5), 1074–1086. https://doi.org/10.1044/2016_JSLHR-L-15-0174
Pecuch, A., Kołcz-Trzęsicka, A., Żurowska, A., & Paprocka-Borowicz, M. (2018). Ocena zaburzeń psychomotorycznych u dzieci w wieku 4–6 lat za pomocą testów Sally Goddard Blythe [Psychomotor disorders assessment in 4–6 year-old children with INPP test battery]. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 8(11), 11–20. https://doi.org/10.17219/pzp/75487
Powell, R. P., & Bishop, D. V. M. (1992). Clumsiness and perceptual problems in children with specific language impairment. Developmental Medicine and Child Neurology, 34(9), 755–765. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.1992.tb11514.x
Ralli, M., Greco, A., Altissimi, G., Tagliaferri, N., Carchiolo, L., Turchetta, R., Fusconi, M., Polimeni, A., Cianfrone, G., & Vincentiis, M. (2018). Hyperacusis in children: A preliminary study on the effects of hypersensitivity to sound on speech and language. The International Tinnitus Journal, 22(1), 10–18. https://doi.org/10.5935/0946-5448.20180002
Richards, S., & Goswami, U. (2015). Auditory processing in specific language impairment (SLI): Relations with the perception of lexical and phrasal stress. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 58(4), 1292–1305. https://doi.org/10.1044/2015_JSLHR-L-13-0306
Rintala, P., Pienimäki, K., Ahonen, T., Cantell, M., & Kooistra, L. (1998). The effects of a psychomotor training programme on motor skill development in children with developmental language disorders. Human Movement Science, 17(4–5), 721–737. https://doi.org/10.1016/S0167-9457(98)00021-9
Robinson, R. J. (1991). Causes and associations of severe and persistent specific speech and language disorders in children. Developmental Medicine & Child Neurology, 33(11), 943–962. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.1991.tb14811.x
Ross, G., Demaria, R., & Yap, V. (2018). The relationship between motor delays and language development in very low birthweight premature children at 18 months corrected age. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 61(1), 114–119. https://doi.org/10.1044/2017_JSLHR-L-17-0056
Rousseau, P. V., Matton, F., Lecuyer, R., & Lahaye, W. (2017). The Moro reaction: More than a reflex, a ritualized behawior of nonverbal communication. Infant Behavior and Development, 46, 169–177. https://doi.org/10.1016/j.infbeh.2017.01.004
Sanjeevan, T., & Mainela-Arnold, E. (2017). Procedural motor learning in children with specific language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 60(11), 3259–3269. https://doi.org/10.1044/2017_JSLHR-L-16-0457
Smoczyńska, M. (2006). Przedmowa do wydania polskiego [Preface to the Polish edition]. In L. B. Leonard (Ed.), Children with specific language impairment (pp. 6–7). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Snowling, M. J., Bishop, D. V. M., Stothard, S. E., Chipchase, B., & Kaplan, C. (2006). Psychosocial outcomes at 15 years of children with a preschool history of speech-language impairment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(8), 759–765. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2006.01631.x
Starowicz-Filip, A., Milczarek, O., Kwiatkowski, S., Bętkowska-Korpała, B., & Piątek, P. (2013). Rola móżdżku w regulacji funkcji poznawczych—Ujęcie neuropsychologiczne [The role of the cerebellum in control of cognitive functions—Neuropsychological perspective]. Neuropsychiatry & Neuropsychology, 8(1), 24–31.
Szewczyk, J., Smoczyńska, M., Haman, E., Łuniewska, M., Kochańska, M., & Załupska, J. (2015). Test Powtarzania Pseudosłów. TPP. Podręcznik [Nonword repetition test. NWR. Manual]. Instytut Badań Edukacyjnych.
Tomblin, J. B., Records, N. L., Buckwalter, P., Zhang, X., Smith, E., & O’Brien, M. (1997). Prevalence of specific language impairment in kindergarten children. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 40(6), 1245–1260. https://doi.org/10.1044/jslhr.4006.1245
Trauner, D., Wulfeck, B., Tallal, P., & Hesselink, J. (2000). Neurological and MRI profiles of children with developmental language impairment. Developmental Medicine & Child Neurology, 42(7), 470–475. https://doi.org/10.1017/S0012162200000876
Ullman, M. T., & Pierpont, E. I. (2005). Specific language impairment is not specific to language: The procedural deficit hypothesis. Cortex, 41(3), 399–433. https://doi.org/10.1016/S0010-9452(08)70276-4
Verhagen, J., Boom, J., Mulder, H., de Bree, E., & Leseman, P. (2019). Reciprocal relationships between nonword repetition and vocabulary during the preschool years. Developmental Psychology, 55(6), 1125–1137. https://doi.org/10.1037/dev0000702
Victorino, K. R., & Schwartz, R. G. (2015). Control of auditory attention in children with specific language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 58(4), 1245–1257. https://doi.org/10.1044/2015_JSLHR-L-14-0181
Visscher, C., Houwen, S., Moolenaar, B., Lyons, J., Scherder, E. J. A., & Hartman, E. (2010). Motor proficiency of 6- to 9-yearold children with speech and language problems. Developmental Medicine and Child Neurology, 52(11), e254–e258. https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.2010.03774.x
Vukovic, M., Vukovic, I., & Stojanovik, V. (2010). Investigation of language and motor skills in Serbian speaking children with specific language impairment and in typically developing children. Research in Developmental Disabilities, 31(6), 1633–1644. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2010.04.020
Vuolo, J., Goffman, L., & Zelaznik, H. N. (2017). Deficits in coordinative bimanual timing precision in children with specific language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 60(2), 393–405. https://doi.org/10.1044/2016_JSLHR-L-15-0100
Wahlberg, T., & Ireland, D. (2005). Can replicating primary reflex movements improve reading ability? Optometry and Vision Development, 36(2), 89–92.
Zelaznik, H. N., & Goffman, L. (2010). Generalized motor abilities and timing behavior in children with specific language impairment. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 53(1), 383–393. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2009/08-0204)