Ostatnio miałam diagnozę pacjentki, którą przysłano na terapię INPP, ponieważ zaobserwowano u niej odruch paraliżującego strachu. Czym jest ten odruch i jak pomóc dziecku, które go ma?

Odruch paraliżującego strachu opisywany jest jako wrodzona i atawistyczna reakcja, który występuje u przedstawicieli wszystkich gatunków zwierząt w reakcji na sytuacje budzące ekstremalny strach. Kiedy zwierzę (w tym człowiek) znajduje się w obliczu zagrożenia może zareagować walką albo ucieczką, a jeśli działanie jest niemożliwe – nagłym i przedłużonym stanem bezruchu (określanym zamrożeniem, zastygnięciem, zamarciem).

Czynniki, które mogą potencjalnie aktywować odruch paraliżującego strachu, mogą być zarówno psychologiczne, jak i fizyczne, a w konsekwencji prowadzą do nadmiernego unerwienia nerwu błędnego. Chociaż odruch ten może być aktywowany zarówno przez myśli, jak i zdarzenia zewnętrzne, czyli może być wywołany z dowolnego piętra układu nerwowego, to jego konsekwencją jest zmniejszenie kontroli kory mózgowej i zwiększenie podatności na mniej dojrzałe wzorce reakcji.

Wczesne rozwojowo prymitywne reakcje zaskoczenia ulegają transformacji do bardziej dojrzałej reakcji zaskoczenia opartej na możliwości kontroli i analizy napływających informacji. Pomiędzy najbardziej pierwotną reakcją zamrożenia a dojrzałą reakcją zaskoczenia jest odruch Moro, któremu towarzyszy wzrost pobudzenia i uruchomienie reakcji walki lub ucieczki. Wszystkie te trzy reakcje zachowują potencjalną aktywność w obrębie układu odruchowego przez całe życie, tak więc jeśli organizm stanie w obliczu ekstremalnego niebezpieczeństwa, bez możliwości obrony, może uruchomić się reakcja paraliżującego strachu. Jeśli zagrożenie jest tak duże, iż właściwa okazuje się agresywna reakcja obronna (walka) lub ucieczka, może dojść do wyzwolenia odruchu Moro. Jednak przez większość czasu dojrzała osoba dorosła jest w stanie podejmować świadome, rozważne decyzje odnośnie do sposobu reagowania na zdarzenia dziejące się w jej otoczeniu, chyba że wczesna sekwencja rozwoju została zakłócona i prymitywne reakcje przejawiają nadmierną aktywność.

Odruch paraliżującego strachu jest opisywany jako stan bezruchu cechujący się wysoką czujnością, obejmujący jedną z poniższych zmian fizycznych lub kilka z nich:

• bezruch, jak gdyby „zamrożenie na miejscu”;
• wstrzymanie oddechu;
• zwiotczenie mięśni, obniżone napięcie mięśniowe;
• niezdolność reagowania na zdarzenia zewnętrzne mimo wysokiego poziomu pobudzenia wewnętrznego;
• natychmiastowe zwolnienie rytmu serca powodujące arytmię;
• zblednięcie;
• wzrost ciśnienia krwi;
• obniżony próg drgawkowy (wstrząs);
• trudności z połykaniem, chwilowy paraliż mięśni gardła i krtani niezbędnych do mówienia. 

Jeśli na terapię odruchów trafia dziecko z aktywnym odruchem paraliżującego strachu, to jest to jednocześnie dziecko, które ma niewyhamowany odruch Moro. Dzieje się tak dlatego, bo prawidłowo rozwijający się odruch Moro w życiu płodowym i pierwszych miesiącach życia powinien wyhamować odruch paraliżującego strachu. Tak więc aktywna reakcja wcześniejsza świadczy o braku wyhamowania reakcji, która powinna dojrzeć na późniejszym etapie rozwoju. Zdarza się często, że obie reakcje współwystępują i pojawiają się naprzemiennie, ale także tak, że całkowicie brakuje odruchu Moro. W takich przypadkach w terapii zawsze pracuje się na odruchu Moro.

Odruch Moro jest wyhamowywany w ciągu pierwszych czterech miesięcy życia, kiedy to zostaje stopniowo zastępowany przez bardziej dorosłą reakcję „zaskoczenia”. Podczas gdy dojrzalsza reakcja zaskoczenia angażuje wyższe ośrodki mózgowe w proces koncentrowania uwagi, orientacji oraz bezpośredniego reagowania, odruch Moro działa na zasadzie prymitywnej reakcji alarmowej, w ramach której najpierw następuje reakcja, a dopiero kilka sekund później dociera do świadomości znaczenie jej kontekstu.

Wszystkie odruchy mają swoją określoną funkcję na tym etapie rozwoju, na którym są aktywne, ale ich wpływ staje się stopniowo coraz bardziej negatywny, jeśli zostają aktywne, chociaż powinny zostać już wyhamowane. W pierwszych miesiącach życia odruch Moro pełni funkcję reakcji alarmowej, chroniąc bezbronne niemowlę, zanim rozwinie ono kontrolę posturalną i będzie w stanie uciec przed zagrażającym bodźcem w kierunku opiekuna, z którym łączy je więź, lub zdoła walczyć o siebie. Pod względem emocjonalnym odruch Moro jest reakcją alarmową związaną z bezradnością. Jeśli zatem przetrwa do późniejszego okresu, niesie ze sobą potencjalne konsekwencje dla rozwoju emocjonalnego.

Zarówno odruch paraliżującego strachu, jak i odruch Moro łączone są z występowaniem zaburzeń emocjonalnych i lęku u pacjentów. Pod wpływem terapii tych odruchów obserwujemy łagodzenie tych objawów. Skrajne nasilenie lęku prowadzi do takich zaburzeń, jak mutyzm wybiórczy, na razie jednak mamy tylko pojedyncze przypadki dzieci z mutyzmem w terapii odruchów (ale obserwacje są bardzo obiecujące).
 
[Opracowano na podstawie: Sally Goddard Blythe „Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga, koordynacja”, Wydawnictwo PWN, 2020]

Maria Matuszkiewicz - licencjonowany terapeuta INPP